Kripto paralar ve 'daha büyük ahmak teorisi'

İşte Prof. Dr. Demizöz'ün o yazısı;

Bitcoin fiyatında benzeri bir finansal balon 2017-18 yıllarında da rastlanmıştı.

Geçen sene Mart ayında Bitcoin adı ile bilinen kripto paranın değeri 5000 $ civarındaydı. 7 Ocak 2021’de ise değeri 40.000 $ üzerine çıktı. 10 ayda yüzde 700 artış.  Bitcoin fiyatı 16 Şubat’ta 50.000 $ ve 13 Mart’ta da 61.000 $ değerlerini aştı. Yani 2020 Mart’ından 2021 Mart’ına Bitcoin fiyatının artış oranı yüzde 1100 üzerinde olmuş. Bir senede Bitcoin değerini on iki misline çıkarmış. İşte size çok güzel bir spekülâtif balon örneği…

Bitcoin fiyatında benzeri bir finansal balon 2017-18 yıllarında da rastlanmıştı. Bütün bir 2017 yılı boyunca hızla artan fiyat 17 Aralık 2017’de o zamana kadar ki en yüksek düzeyi olan 19.783 $ seviyesine çıktı. 22 Aralık 2017’de 11.000 $ değerine indi ve bu hızlı çöküşün başlangıcı oldu. Bütün 2018 yılı boyunca düşüş 15 Kasım 2018’de 5.500 $ değerine kadar inmesiyle sonuçlandı.

Bitcoin fiyatlarındaki bu dalgalanmayı 2017-18 Bitcoin Balonu olarak tanımlayan Nobel İktisat Ödüllü sekiz iktisatçı vardır:  Paul Krugman, Robert J. Shiller, Joseph Stiglitz, Richard Thaler, James Heckman, Thomas Sargent, Angus Deaton ve Oliver Hart. Bunlara “Maestro” lakaplı ABD Merkez Bankası eski Başkanı Alan Greenspan’i de ekleyin. Hiç şüpheniz olmasın bu günkü çok daha çılgınca yükselen ve çok daha riskli bir balondur.

Bugün, bana farklı mecralarda sıkça sorulan Bitcoin meselesini anlatmaya çalışacağım. Ana fikrimi baştan söyleyeyim: Bu tür “ne idüğü belirsiz” finansal enstrümanlardan uzak durun. Paranızı kaybetme ihtimaliniz çok yüksektir.

FİNANSAL BALON NEDİR?

Bundan önceki yazılarımda dolar fiyatlarında son 15 gündür yaşanan çalkantıyı bir finansal balon olarak tanıtmıştım. Bu sırada da finansal balonları tanımlamaya çalışmıştım. Burada biraz daha açık bir tanım vereyim.

Finansal balonlar İngilizcede sıklıkla “bubble - köpük” kelimesi ile anlatılır. İlk defa bu tabir 1711-1720 yılları arasında oluşan Güney Denizi Balonunda  – South Sea Bubble – kullanılmıştır. Burada mevzu bahis olunan kumpanyanın ismi – Güney Denizi Kumpanyası – balona da ismini vermiştir. Bu modern finansal krizlerin ilkiyle sonuçlanmış bir hisse senedi balonuydu. Emtiada da benzeri fiyat balonları oluşabilir. Örneği ise Hollanda’da On altıncı Asırda gerçekleşen “Tulip Mania - Lale Çılgınlığı’dır”. Her ikisinde de piyasa fiyatları hiçbir sebep yokken hızla ve artan oranda yükselmeye başlamıştı ve çok kırılgandı. Dışarıdan gelebilecek en ufak bir etkiyle birden durabilecek olan bu fiyat artışları, aniden fiyatların hızla düşmesiyle sonuçlanmıştı.    

Bazı iktisatçılar, bu finansal fiyatlardaki anomaliye “bubble – köpük” denmesini şöyle açıklarlar: “All at once and nothing first / Just as bubbles do when they burst!” Yani “Hiçbir şey yokken her şey bir anda oldu / Tıpkı köpüklerin birden patlaması gibi!” Burada kastedilen fiyat balonlarının aniden sönmesindeki / patlamasındaki aniden oluş, anlık yok oluştur.

Bir finansal balonu tanımlarken balon iki safhaya ayrılır: Güncel fiyatın temel değerin hızla üstüne çıkması ve artan bir hızla yükselmesi şişme safhası olarak adlandırılırken, fiyatın aniden düşmeye başlaması ve sonunda tekrar temel değere dönmesi de sönme safhası olarak bilinir. Biz iktisatçılar için temel değer kritik önemdedir. Çünkü bu değer, ilgili menkul kıymetin gerçek değerini verir. Buna göre finansal balonlar geçicidir. Fiyatın önünde sonunda geleceği yer temel değerdir.

Bir finansal balonun şişme safhasında yüksekliği ve süresi ne kadar artarsa, sönme safhasındaki fiyat düşüşü de o kadar şiddetli olur. Temel değerin bilinmesi hem balonun yüksekliği hem de süresinin ölçülmesi için önem arz eder.    

BITCOIN NEDİR?

Dijital paralar dijital teknolojideki gelişmelerin sonucunda hayatımıza dahil olan yeni ödeme araçlarıdır.  Aslında küreselleşme ile birlikte artan mal çeşitliliği ve genişleyen piyasa hacmi, ister istemez, insanları kâğıt paradan daha hızlı kullanılabilecek para birimlerine yönlendirmiştir. Bugün internetteki hesaplardan alış veriş yapılabilmesi bununla açıklanır. Ancak, dikkat edilirse, bu dijital değerler yine de, TL, Dolar veya Avro gibi resmî para cinsindendir. Pekiyi bu Bitcoin nedir?

Bitcoin ve benzerlerine “kripto para” adı verilmektedir. “Kripto” kelimesinin sözlük anlamı “gizli, saklı, kendini gizleyen” olarak verilmektedir. Kripto para da aslında “menşei belli olmayan, neyi temsil ettiği bilinmeyen para” anlamında kullanılmaktadır. Gerçekten de, her ülkenin para biriminin değeri, o ülkenin şerefini, milletin satın alma gücünü ve devletin hükümranlığını temsil eder. Somut olarak da, her paranın arkasında kısa dönemde Merkez Bankaları’nın rezervleri ve uzun dönemde de ülkenin üretim gücü bulunmaktadır. Paraların temel değerlerini de, bu somut gerçekler belirler.

Kripto paralar aslında “menşei belli olmayan, neyi temsil ettiği bilinmeyen paralar” oldukları için temel değerleri de yoktur. Temel değeri olmayan bir finansal enstrümana neye göre yatırım yapılır? Bu konuda hiçbir kriter yoktur. Belki rulet oyuncularının içgüdüsel hareketi benzeri bir davranışa sahiptir kripto para yatırımcıları. Şaka bir yana, bence kumarhanede rulet oynamak bile kripto paraya yatırım yapmaktan daha az risklidir.

2020 – 21 BITCOIN BALONUNU EN İYİ HANGİ TEORİ TANIMLAR?  

Bu sorunun en güzel cevabı “Greater Fool Theory – Daha Büyük Ahmak Teorisi ” olur. “Greater Fool Theory” olarak tanınan teori aşırı iyimser piyasa oyuncularının zaten aşırı değerlenmiş mali varlıkları gelecekte çok daha yüksek fiyata başka oyunculara satabilecekleri beklentisinin varlığına dayanır. Teoriye göre bu beklenti içinde olan oyuncular “ahmak -  fool” olarak, gelecekte onlardan daha yüksek fiyata bu varlıklara almaya razı olacak oyuncular da “daha büyük ahmak – greater fool” olarak adlandırılır. Teori şunu söyler: “Ahmaklar pahalıya aldıkları varlıkları daha pahalıya satacak daha büyük ahmaklar bulabildikleri sürece balon devam eder. Balon daha büyük ahmağın en büyük ahmak olduğu anda biter.” Çünkü ondan sonra bir daha o mali varlığı daha pahalıya satın alacak birisi bulunmaz. Bu teori iki temel argümana dayanır: (i) piyasa oyuncuları irrasyoneldir, yani akılcı değildiler. Boş beklentilerle hareket ederler. (ii) bir temel değer veya faiz oranına atıf bulunmaz. Balonun ne şişme safhasını ne de sönme safhasını iktisadi ilişkilerle anlatabilecek bir açıklaması da bulunmamıştır. Son olarak bu teorinin bugüne kadar yapılan çalışmalarda ampirik yöntemlerle reddedildiği söylenebilir. (NOT: 1 Nisan 2021 günü saat 16:04’te tam bu yazıyı yazarken bir telefon geldi.. Londra Merkezli bir kurum olduğunu sonradan öğrendim. Kıbrıs lehçesiyle konuşan bir hanım “Bitcoin yatırımını düşünür müsünüz?” diye sordu. Şaka gibi… Ben de, tabiî ki, reddettim. Ne “ahmak”, ne de “daha büyük ahmak” olmaya niyetim yok.  Adamların benim telefonumu nasıl bulduğu ayrı bir nokta ama Londra merkezli bir firma olmaları da manidar… DMD)

Şimdi burada araştırmacılara önerimi sunayım: Daha Büyük Ahmak Teorisini Bitcoin fiyatlarında sınasınlar. Büyük ihtimalle teori doğrulanacaktır.

Hepinize hayırlı Cumalar.