Fiyat endekslerinin yolculuğu: Şefik Memiş'ten enflasyonun izini süren tarihsel araştırma
Doç. Dr. Şefik Memiş’in, Sinop Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi’nin 2025 Ocak sayısında yayımlanan çalışması, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e uzanan bu serüveni detaylı biçimde ele alıyor.
İstanbul Ticaret Üniversitesi İktisat Bölümü Öğretim Üyesi Doç. Dr. Şefik Memiş’in kaleme aldığı yeni bir akademik çalışma, Türkiye’de fiyat endekslerinin Osmanlı’dan miras alınıp Cumhuriyet döneminde nasıl kurumsal bir yapıya kavuştuğunu tüm yönleriyle gözler önüne seriyor.
İLK ENDEKS OSMANLI BORÇ İDARESİNDEN
Araştırmaya göre Türkiye'de enflasyonu ölçmeye yönelik ilk fiyat endeksi 1917 yılında, Osmanlı’nın mali yapısını denetleyen Düyûn-ı Umûmiye İdaresi tarafından hazırlandı. Amaç, kamu görevlilerini artan hayat pahalılığından korumaktı. Bu endeks, İstanbul’daki temel tüketim maddelerinin fiyatlarına göre memur maaşlarını güncellemeye yönelik kullanıldı.
CUMHURİYET İLE KURUMSALLAŞTI
1928’de Düyûn-ı Umûmiye’nin kapatılmasıyla birlikte fiyat endeksi oluşturma görevi İstanbul Ticaret ve Sanayi Odası’na geçti. Oda, 1929’dan itibaren perakende fiyatları baz alan endeks yayımlamaya başladı. 1930’da ise kapsamlı bir revizyonla “İstanbul Geçinme Endeksi” hayata geçirildi.
Endeks, 5 kişilik bir ailenin geçim masraflarına göre tasarlandı ve gıda, temizlik, giyecek, kira, ulaşım, sağlık, kültürel ihtiyaçlar ve hatta sigorta gibi birçok kalemi kapsadı.
SADECE EKONOMİ DEĞİL, TOPLUMSAL YAŞAM DA ÖLÇÜLDÜ
Doç. Dr. Memiş’in araştırması, enflasyon verilerinin aslında toplumun yaşam biçimiyle nasıl iç içe olduğunu da gösteriyor. Dönemin endekslerinde sigara, tiyatro, doktor muayenesi gibi giderlere dahi yer verilmiş.
Bu yönüyle çalışmanın, sadece iktisat tarihine değil, sosyal tarihe de ışık tuttuğu görülüyor.
ARŞİVLERDEN ÇIKAN EKONOMİ TARİHİ
Makale, İTSO Mecmuası’ndan Osmanlı Bankası’na, Ziraat Bankası’ndan Düyûn-ı Umûmiye’nin yayınladığı cetvellere kadar birçok kurumun arşivini tarayarak hazırlanmış. Böylece Türkiye’de fiyat endekslerinin geçirdiği evrim, ilk kez bu kadar kapsamlı ve belgeli biçimde ortaya konmuş oldu.
FİYAT ENDEKSİ: EKONOMİK BİR GÖSTERGE, TARİHSEL BİR TANIK
Çalışma, fiyat endekslerinin yalnızca ekonomik bir araç değil, aynı zamanda toplumun gündelik yaşamına, alışkanlıklarına ve geçim sıkıntılarına dair güçlü bir tarihsel tanıklık sunduğunu gösteriyor. Türkiye’nin ekonomik hafızasında önemli bir boşluğu dolduran bu araştırma, hem akademi hem de kamuoyu için değerli bir kaynak niteliğinde.
